De ontdekking van chemotherapie als behandelmethode – naast de al langer bestaande chirurgie en bestraling – heeft de prognose bij vele typen kanker sterk verbeterd. Maar tegen het einde van de twintigste eeuw leek ook daar de vooruitgang tot stilstand gekomen. Chemotherapie is gebaseerd op het principe dat het gif net iets dodelijker is voor de kankercel dan voor de patiënt. De mogelijkheden om steeds meer middelen te combineren in steeds hogere doseringen begonnen uitgeput te raken.

Maar gelukkig was daar in 2001 opeens een nieuw medicijn, Glivec genaamd, dat al snel het ‘wondermedicijn’ tegen kanker werd genoemd.

‘Wondermedicijn’ tegen kanker?

In de tweede helft van de twintigste eeuw nam de kennis over chromosomen en hoe deze zijn opgebouwd uit DNA-moleculen razendsnel toe. Een van de bevindingen was dat bij patiënten die lijden aan chronische myeloïde leukemie (CML) sprake is van slechts één enkel geïsoleerd defect in het DNA van een chromosoom, dat resulteert in een te hoge aanmaak van het enzym tyrosine kinase. Dit in tegenstelling tot andere typen kanker, waarbij er altijd meerdere fouten in de chromosomen aanwezig zijn.

De onderzoeker Brian Druker, die werkt aan de Universiteit van Oregon, zag onmiddellijk in dat een selectieve remmer van tyrosine kinase de potentie had om CML te bestrijden. De toenmalige firma Ciba-Geigy bleek een aantal moleculen op de plank te hebben liggen die konden worden uitgetest en inderdaad was een van die stoffen – imatinib genaamd – bij celculturen buitengewoon werkzaam.

“Chemotherapie is gebaseerd op het principe dat het gif net iets dodelijker is voor de kankercel dan voor de patiënt.”

Er was echter een probleem, want Ciba-Geigy bevond zich op dat moment midden in een fusieproces om samen met de firma Sandoz het huidige Novartis te vormen en was nauwelijks geïnteresseerd. Immers, de fusie moest snel geld opbrengen voor de aandeelhouders en er was wereldwijd ‘slechts’ een beperkt aantal patiënten met CML. Dit betekende dat de benodigde grote investeringen waarschijnlijk nooit zouden worden terugverdiend, en al zeker niet op de gewenste korte termijn.

Na veel aandringen stemde het management van het ondertussen nieuwgevormde Novartis uiteindelijk toch in met een eerste kleine test met een beperkt aantal patiënten, bij wie de gewoonlijke therapie met interferon geen effect had. En de resultaten met imatinib bleken niet minder dan sensationeel! Het onderzoek liet zien dat er bij 83 procent van de patiënten met CML daadwerkelijk sprake was van genezing en dat de kanker bij ‘slechts’ 17 procent terugkwam, terwijl voordat imatinib beschikbaar was, 70 procent van de patiënten al binnen vijf jaar na de diagnose overleed.

Imatinib is het schoolvoorbeeld van hoe het begrip van de onderliggende moleculaire biologie van het DNA bij een bepaalde vorm van kanker heeft geleid tot een bijzonder effectief geneesmiddel.

Imatinib, dat ondertussen de merknaam Glivec had gekregen, bleek ook in andere opzichten een wondermiddel. Novartis slaagde erin om Glivec na de snelste procedure ooit voor een geneesmiddel goedgekeurd te krijgen en om met een prijs per patiënt van meer dan tienduizend dollar per maand een nieuwe standaard voor prijzen van kankermedicijnen te introduceren. Glivec werd daarmee met een jaarlijkse omzet van vele miljarden een van de bestverkopende geneesmiddelen ooit.

Een aantrekkelijk voorbeeld voor andere farmaceutische firma’s

Het succes van Novartis met Glivec werd al snel een voorbeeld voor andere farmaceutische firma’s en het roer werd bij vele bedrijven omgegooid. Men ging zich in toenemende mate specialiseren op het vinden van nieuwe kankermedicijnen, waarvoor men vergelijkbare of liefst nog veel hogere prijzen kon vragen dan voor Glivec – in plaats van zich te richten op medicijnen tegen bijvoorbeeld infecties, hoge bloeddruk, depressies en gewrichtsklachten.

Er werden hierna vele tientallen anti-kankermiddelen ontwikkeld om de directe of indirecte gevolgen van één bepaalde beschadiging in de chromosomen van de kankercellen tegen te gaan. Bekende voorbeelden zijn Herceptin bij borstkanker en Keytruda, dat succesvol werd toegepast – in combinatie met bestraling – om het uitgezaaide melanoom bij de 91-jarige vroegere Amerikaanse president Jimmy Carter in remissie te brengen.

Hoewel deze middelen een grote stap voorwaarts zijn in de behandeling van kanker en de farmaceutische industrie een enorme winst hebben opgeleverd, is het aanvankelijk grote enthousiasme ondertussen toch wat getemperd. En dat komt niet alleen door de vaak voorkomende ernstige bijwerkingen, die kunnen variëren van orgaanfunctiestoornissen en bloedstollingsstoornissen tot zelfs levensgevaarlijke perforaties van de ingewanden. Net zoals vaak het geval is bij chemotherapie, bleek de kanker namelijk na een aanvankelijke succesvolle behandeling dikwijls toch terug te keren, en bleek er resistentie te zijn ontstaan.

Om dit tegen te gaan worden vaak een of meerdere van deze precisiemiddelen toch weer gecombineerd met de aloude chemotherapie en bestraling.

Een veel goedkoper en effectiever alternatief

Maar recent onderzoek laat ook zien dat er wondermiddelen bestaan die aanmerkelijk minder bijwerkingen veroorzaken, die nauwelijks iets kosten en onderbelicht zijn in de media.

Zo kan gerichte lichaamsbeweging bij een aantal veelvoorkomende typen kanker, zoals die van borst en dikke darm, de overlevingsduur van de patiënt tot wel vijftig procent doen toenemen! Ook is nooit in het nieuws gekomen dat duidelijk hogere vitamine D-bloedspiegels dan de overheid adviseert het risico op borstkanker met maar liefst een factor drie kunnen verlagen.

En veel te weinig artsen en patiënten beseffen dat het toedienen van insuline bij diabetes type 2 het risico op kanker bijna kan verdubbelen, terwijl door gezondere voeding insuline-injecties meestal overbodig worden.

Zo blijken er vele maatregelen te zijn die we zelf kunnen nemen om kanker te bestrijden.

Afbeelding: pixabay.com.